ایده ایجاد مناطق آزاد تجاری به شکل امروزی خود در سطح جهان به سال‌های پس از اتمام جنگ دوم جهانی برمی‌گردد. در آن سال‌ها کشورهای مختلف درصدد برآمدند با بهره‌گیری از مزیت‌های مناطق آزاد برای صادرات و جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، آثار عقب‌ماندگی در اقتصاد داخلی را از بین ببرند.

بنابر تعاریف بین‌المللی، منطقه آزاد محدوده حراست‌شده بندری و غیربندری است که از شمول برخی مقررات جاری کشور متبوع خارج بوده و با بهره‌گیری از مزایایی نظیر معافیت‌های مالیاتی، بخشودگی سود و تعرفه گمرکی، همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری، به توسعه سرزمین اصلی کمک می‌کند.

در ایران نیز ایده اولیه شکل‌گیری مناطق آزاد تجاری- صنعتی به برنامه اول توسعه مصوب سال ۱۳۶۸ برمی‌گردد. با وجود تمام مزیت‌ها و پتانسیل‌هایی که برای مناطق آزاد تجاری- صنعتی برشمرده می‌شود، اما بررسی تجربه مناطق آزاد ایران که تاکنون تعداد آنها به عدد هفت رسیده است، نشان می‌دهد این هفت اقلیم از دستیابی به اهداف اولیه خود بازمانده‌اند.

یونسی کارشناس مسائل اقتصادی:

مناطق آزاد به دروازه واردات تبدیل شده اند/ سهم مناطق آزاد از صادرات، تنها یک درصد!

علی یونسی کارشناس مسائل اقتصادی در گفتگو با دیار آفتاب، در خصوص تاثیرات مثبت و منفی مناطق آزاد بر اقتصاد، گفت: در ادبیات اقتصاد کلان، مناطق آزاد و مناطق ویژه اقتصادی دارای کارکردهای مثبتی در توسعه اقتصادی کشور ها هستند و این مسئله حداقل در کشورهای توسعه یافته مشهود بوده است. به این معنی که تسهیلات در نظر گرفته شده برای مناطق آزاد، اقتصاد بسته کشورها را به سمت اقتصادی باز و در تعامل با سایر کشورها سوق داده است.

وی افزود: تجربه موفق کشورهایی که از این مناطق به عنوان حلقه ارتباطی قوی میان اقتصاد بین الملل و اقتصاد داخلی خود استفاده کرده اند، به خوبی مزیت وجود چنین مناطقی را نشان می دهد.

یونسی با اشاره به سابقه ۳۰ ساله ایجاد مناطق آزاد در کشور، گفت: ولی زمانی که عملکرد مناطق آزاد در ایران مورد بررسی قرار می گیرد، به نظر می رسد این مناطق در کشور ما نتوانسته اند اهداف و دستاوردهای مورد انتظار را برآورده کنند.

مناطق آزاد به کشورهای در حال توسعه ضرر می زند

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور با بیان اینکه عمده ترین دلیل عدم موفقیت مناطق آزاد در کشور، ناشی از اقتصاد کشور است، تصریح کرد: در واقع کشورهایی با اقتصاد قوی توانایی استفاده مثبت از مناطق آزاد را دارند و این مناطق برای کشورهایی که دارای ضعف هایی در بدنه اقتصادی خود هستند (کشورهای در حال توسعه) نه تنها سودی به همراه ندارد بلکه در برخی موارد با ضررهایی نیز همراه است.

افزایش صادرات در مناطق آزاد، نیازمند رشد اقتصادی است

وی با بیان اینکه باید از توسعه مناطق آزاد در سی سال گذشته درس بگیریم تا اشتباهات دیگری را دچار نشویم، گفت: یکی از راه های استفاده از مزیت مناطق آزاد در ایران، این است که ابتدا اقتصاد ملی به درجه ای از رشد اقتصادی برسد، سپس از ظرفیت مناطق آزاد در جهت توسعه اقتصاد استفاده شود. به این معنی که از ظرفیت مناطق آزاد در جهت صادرات کالای تولید داخل حداکثر استفاده شود.

اصرار مجلس دهم بر افزایش مناطق آزاد بسیار خطرناک است

یونسی اصرار مجلس دهم در افزایش مناطق آزاد را اشتباه دانست و گفت: در واقع نمایندگان تلاش می کنند تا مناطق آزاد تجاری را به عنوان هدیه ای به مردم شهر و روستای خود، تقدیم کنند. لذا نگاهی کلان، ملی و توسعه گرایانه ندارند و همین که ایجاد منطقه آزاد را در کارنامه خود بیاورند برای آنان کفایت می کند. ولی باید بدانند که این کار بسیار خطرناک است، چرا که منافع و سرمایه های ملی فدای منفعت های جزئی می شود.

این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه شاید حدود ۵۰درصد مناطق آزادی که در سال های گذشته ایجاد شدند، در حال حاضر فعال باشند، گفت: لذا صرف ایجاد منطقه آزاد تجاری منجر به تحول اقتصادی در منطقه ای نمی شود.

مناطق آزاد به دروازه واردات تبدیل شده اند/ سهم مناطق آزاد از صادرات، تنها یک درصد!

یونسی اشتباه در نگرش نمایندگان را باعث اصرار آنان در ایجاد مناطق آزاد جدید دانست و افزود: چنین کاری آفات بسیار زیادی برای اقتصاد کشور دارد، چرا که مناطق آزاد در کشور ما به دروازه واردات کالا تبدیل شده اند و نمایندگانی که اصرار بر ایجاد مناطق آزاد جدید دارند باید به این نکته توجه داشته باشند که میزان سهم مناطق آزاد در صادرات کشور حدود یک درصد بوده است، این در حالی است که میزان واردات از این مبادی ۱۰درصد بوده است. به عبارتی دیگر میزان واردات از این مناطق ده برابر صادرات بوده است.

ایجاد مناطق آزاد جدید، توجیهی ندارد

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور سهم اشتغال زایی مناطق آزاد تجاری را تنها ۳درصد عنوان کرد و گفت: نمایندگان باید توجه داشته باشند در ازای ایجاد مناطق آزاد چه چیزی عاید کشور می شود و چه چیزی را از دست می دهیم. لذا ایجاد مناطق آزاد جدید با توجه به هزینه هایی که برای آن می شود و تاثیرات منفی ای که بر اقتصاد کشور می گذارد، توجیهی ندارد.

یونسی افزایش مناطق ویژه اقتصادی را باعث تبدیل شدن آنان به شهرک های صنعتی دانست و گفت: افزایش مناطق آزاد، سطح این مناطق را به شهرک های صنعتی تقلیل می دهد و آن ها را از اهداف اصلی خود دور می کند. این در حالی است که بسیاری از شهرک های صنعتی در کشور هنوز هم در تامین زیرساخت ها دچار مشکلاتی هستند.

تبدیل شرکت های داخلی به برندهای مطرح بین المللی، وظیفه مناطق آزاد است

این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه مناطق آزاد باید بتوانند شرکت های داخلی را به شرکت های مطرح بین المللی تبدیل کنند، اضافه کرد: ولی زمانی که به کارنامه مناطق آزاد نگاهی می اندازیم چنین عملکردی را مشاهده نمی کنیم.

وی با بیان اینکه برخی مناطق آزاد به درگاهی برای قاچاق کالا تبدیل شده اند، تشریح کرد: متاسفانه برخی مناطق علاوه بر عدم تاثیر مثبت بر اقتصاد کشور، با ورود کالای قاچاق، ضربه های اقتصادی سنگینی هم به کشور وارد می کند و رانت های بسیاری را برای برخی ایجاد می کنند. لذا به نظر می رسد تاثیرات منفی این مناطق از تاثیرات مثبت آن بیشتر بوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، مهاجرت افراد غیربومی به مناطق آزاد را تهدیدی برای این مناطق دانست و افزود: معضلات اجتماعی و فرهنگی و بعضا تضاد طبقاتی ناشی از ورود افراد غیربومی به مناطق آزاد به علت نبود پیوست فرهنگی برای این مناطق به وجود آمده است که از دیگر مشکلات چنین مناطقی است و نیاز به اصلاح برخی قوانین دارد.

به نظر می رسد نمایندگان مجلس به جای تلاش برای ایجاد مناطق آزاد جدید در کشور، باید با تصویب قوانین به دنبال کاهش تاثیرات منفی مناطق آزاد موجود باشند تا مناطق فعلی به کارکرد های اصلی خود بازگردند.